Stanisław Lem SOLARIS

Solaris to planeta, która krąży wokół dwóch słońc: czerwonego i niebieskiego. Z tej przyczyny nie powinno być na niej życia – powinna mieć zmienną orbitę i w konsekwencji tak niestałe warunki klimatyczne, że w dłuższej perspektywie czasu żaden żywy organizm nie jest w stanie w nich funkcjonować. Jednak na Solaris jest życie. Jedno, wielkie i kompletnie wymykające się naszym możliwościom pojmowania: ogromny, plazmatyczny ocean. Odkrycie tego niezwykłego bytu zapoczątkowało stuletnią walkę człowieka o nawiązanie kontaktu, zrozumienie, skatalogowanie, opisanie tego, co jest tak obce, że trudno nawet jednoznacznie stwierdzić, czy jest inteligentne i samoświadome. Na Stację umiejscowioną nad tym oceanem przylatuje Kris Kelvin – psycholog, który na pewien czas ma dołączyć do tutejszej grupy badaczy i uczestniczyć w podejmowanych przez nią eksperymentach. Zastaje trupa, ludzi bliskich obłędu i gości.

Od „Solaris” rozpoczęła się międzynarodowa kariera Lema i zupełnie mnie to nie dziwi. W tej niewielkiej objętościowo powieści autor mistrzowsko połączył próbę nawiązania kontaktu z obcą formą życia, mający charakter pasjonującego wykładu przegląd teorii i osiągnięć solarystyki (nauki o Solaris) i miłość tak romantyczną, że aż chwyta za serce.

Zmagania człowieka z istotą tak kompletnie inną od nas pokazują ludzką słabość, ułomność i bezsilność wobec tego, co wykracza poza zakres naszego pojmowania. Jeden z bohaterów „Solaris” stwierdza, że „wyruszamy w kosmos, przygotowani na wszystko, to znaczy na samotność, na walkę, męczeństwo i śmierć (…). Tymczasem to nie chcemy zdobywać kosmosu, chcemy tylko rozszerzyć Ziemię do jego granic (…) Nie szukamy nikogo oprócz ludzi. Nie potrzeba nam innych światów. Potrzeba nam luster”. Człowiek postawiony wobec tworu ewidentnie potężnego, ale funkcjonującego według niejasnych dla nas zasad, gubi się. Nie rozumie, więc nie potrafi reagować. Obserwuje, opisuje, ale nie potrafi dostrzec przyczyny, a zatem nie może się ustawić w relacji do oceanu: nie wie, czy jest lepszy czy gorszy, mądrzejszy czy głupszy. Ta niepewność wytrąca go z równowagi, chwieje jego pewnością siebie. Nawiązanie kontaktu, który ma być kluczem do zrozumienia, staje się pierwszorzędnym zagadnieniem, bo dopiero pojęcie przywróci poczucie bezpieczeństwa. 

Lem zadziwia także dopracowaniem koncepcji i wizji samej planety oraz historii solarystyki. Zupełnie nie przeszkadza przy tym okoliczność, że tę fascynującą naukę Kelvin prezentuje nam niczym wykład, sięgając po kolejne pozycje naukowe czy lektury spoza kanonu traktujące o solaryjskiej tematyce. Nie ma zresztą wrażenia zbędności tej lekcji – pozwala ona lepiej zrozumieć niezwykłe okoliczności, w jakich znalazł się główny bohater i cywilizację, która otacza całą stację, wpływając na życie jej mieszańców. Historia poznawania planety pozwala także spojrzeć na nas. Ewolucja w poglądach na Solaris pokazuje przecież jak ludzie próbują poradzić sobie z niewytłumaczalnym, badając elementy składowe i szukając podobieństw na Ziemi, prowadząc eksperymenty, deprecjonując, gdy nie udaje się zrozumieć, wywyższając w hierarchii, gdy nie udaje się zawojować. 

Wspomniany już wątek miłości Kelvina do żony, czy raczej jej fantomu, idealnie uzupełnia fabułę. Nie jest przy tym dodatkiem, który ma uprzyjemnić czytelnikowi lekturę. Fakt, że jednym z gości stacji jest właśnie zmarła przed laty żona głównego bohatera ma istotne znaczenie tak dla jego zachowania i obserwowanej na kartach powieści przemiany, jak i dla samego rozwoju akcji. Lem odmalował uczucie trudne, nie do końca realne, pozbawione przyszłości, takie wbrew wszystkiemu, a na pewno rozsądkowi, ale w tej swojej tragiczności niezwykle romantyczne. I to wszystko poprzez wplecenie w fabułę zaledwie kilku scen. 

W „Solaris” wszystko mi się podobało. Sama lektura sprawiała po prostu przyjemność, choć wymagała skupienia z uwagi na styl autora, stosującego długie, wielokrotnie złożone zdania. Opisy planety, szczególnie wytworów działalności oceanu, zaskakiwały pomysłowością i pobudzały wyobraźnię. Opowiadana historia skłaniała do refleksji nad ludzką kondycją i metodami, które pomagają nam ogarnąć otaczający nas świat i określić się wobec tego, co obce. Wpleciony motyw miłości pięknej, może dlatego że tak trudnej, wzruszał. „Solaris” wpisuje się na moją listę lektur ulubionych, do których wrócę na pewno.

Stanisław Lem, Solaris

Wydawnictwo Literackie, 2012, il. stron: 340

Moja ocena: 6/6

Książkę przeczytałam dzięki uprzejmości Księgarni Internetowej Gandalf.com.pl.